Çip sektöründen yapay zekaya, nadir toprak elementlerinden soya fasulyesi ihracatına... ABD ve Çin gerilimi ekonomiyi tehdit ediyor - İş-Yaşam Haberleri

İki ülke, bir yanda karşılıklı tarife artışlarıyla tırmanan ticaret geriliminin çözümü için müzakereler yürütürken diğer yanda çip sektöründen yapay zekaya, nadir toprak elementlerinden soya fasulyesi ihracatına, limanlarda gemilere uygulanacak ücretlerden hava yolu şirketlerinin hangi üçüncü ülke rotalarını kullanacağına kadar çok sayıda cephede ihtilaf yaşıyor.

Yalnızca bu hafta içinde olup bitenler dahi iki ülkenin ne kadar çok ve çeşitli alanda birbirine karşı hamleler içinde olduğunu gösteriyor.

Pekin yönetimi, 9 Eylül de nadir toprak elementleri ve üretim teknolojilerinin ihracatına yeni kısıtlamalar getirirken 10 Eylül de aralarında ABD li savunma firmalarının bulunduğu şirket ve kuruluşları yaptırım listesine aldı ve Amerikan çip üreticisi Qualcomm hakkında anti-tekel soruşturması başlattı. Öte yandan, ABD Başkanı Trump, Çin in nadir toprak elementleri konusunda attığı adımları ağır sözlerle eleştirirken bu tutumunu sürdürmesi halinde Çin den ithal edilen tüm ürünlere 1 Kasım dan itibaren yüzde 100 ek gümrük tarifesi getireceklerini, ayrıca tüm kritik yazılımların ihracatını durduracaklarını bildirdi.

NADİR TOPRAK ELEMENTLERİ Çin Ticaret Bakanlığı, 9 Eylül de yaptığı bir dizi duyuruda ulusal güvenlik açısından hassas görülen bazı malzeme ve ürün çeşitlerine yönelik yeni kısıtlamalar açıkladı.

Kısıtlamaların odağında sanayide özellikle elektrikli araçlardan akıllı telefonlara, uzay araçlarından silah sistemlerine dek ileri teknoloji cihaz ve donanımların üretiminde kullanılan nadir toprak elementleri ve bağlantılı üretim teknolojileri yer aldı.

Nadir toprak elementlerini çıkarma, eritme, ayırma işlemleri, mıknatıs malzemelerinin imalatı ile bu elementlerin ikincil kaynak olarak kullanımı ve geri dönüşümüyle bağlantılı teknolojilerin ihracatı kısıtlanırken işlendikleri tesislerde montaj hatlarının kurulması, tamir, hata giderme, bakım ve güncelleme işlemlerine ilişkin teknolojilerin transferi de kontrol kapsamına alındı.

Ayrıca, Çin de üretilen nadir toprak elementlerini ihraç eden yabancı şirketlere sivil ve askeri ikili kullanıma sahip ürünlerin ihracatı için Ticaret Bakanlığından lisans alma zorunluluğu getirildi. Öte yandan Bakanlık, Çin in ihracat kontrolü uygulanan kritik mineraller listesini genişletirken batarya imalatında kullanılanlar ile süper sert metaller içeren bazı ürünlere de ihracat kısıtlaması getirdi.

APEC ZİRVESİ NDE YAPILACAK GÖRÜŞME ÖNCESİNE DENK GELDİ Kararın, ABD ile Çin arasında devam eden tarife müzakerelerinin sürdüğü ve iki ülke liderlerinin bu ayın sonunda Güney Kore de düzenlenecek Asya Pasifik Ekonomik İşbirliği (APEC) Zirvesi kapsamında yüz yüze görüşmeye hazırlandığı dönemde alınması dikkati çekti. Çin, ABD nin çip sektörü başta olmak üzere teknoloji alanında uyguladığı kısıtlamalara karşılık, küresel arzın büyük bölümünü karşıladığı nadir toprak elementlerine daha önce de kısıtlama ve kontroller getirmişti.

ABD nin önceki Başkanı Joe Biden ın Aralık 2024 te çip sektörüne getirdiği ihracat kısıtlamalarına galyum, germanyum ve antimon ihracatını kısıtlayarak karşılık veren Çin, yeniden göreve gelen Başkan Donald Trump ın şubat ayındaki ilk tarife artışına karşılık tungsten, tellür, bizmut, molibden ve indiyum ihracatına kontrol getirmişti.

Pekin yönetimi, Trump ın nisanda duyurduğu karşılıklı tarifeler kapsamındaki tarife artışına karşı samaryum, gadolinyum, terbiyum, disprosyum, lütesyum, skandiyum, itriyum ve alaşımlarının olduğu 7 kategorideki nadir toprak elementini ihracat kontrol listesine almıştı. ÇİN, KÜRESEL ÜRETİMİN YAKLAŞIK YÜZDE 69 UNU KARŞILIYOR ABD Jeolojik Araştırmalar Kurumunun (USGS) verilerine göre 2024 te dünya genelinde nadir toprak elementi üretimi 390 bin tona ulaştı, bunun 270 bin tonu Çin de üretildi. 17 tür metal oksitten oluşan nadir toprak elementlerinin yaklaşık yüzde 69 unu imal eden, işleme kapasitesi küresel pazarın yüzde 85 ine ulaşan Çin, ABD nin teknoloji kısıtlamaları ve tarife hamlelerine bu alandaki ihracat kontrolleriyle karşılık vererek küresel pazardaki hakimiyetini ekonomik koza çevirme niyetini ortaya koyuyor.

TRUMP IN TEPKİSİ ABD Başkanı Trump, Truth Social hesabından yaptığı paylaşımda, Çin in nadir toprak elementleri konusunda attığı adımları eleştirirken çok sayıda ülkenin Pekin yönetiminden nadir toprak elementleri üretiminin her unsuruna, Çin de üretilmese dahi ihracat kontrolü uygulama niyetini bildiren mektuplar gönderdiğini belirtti ve böyle bir tutumun dünya piyasasını tıkayacağı ve çok sayıda sanayi kolunda küresel üretime zarar vereceği uyarısında bulundu. Çin in tutumunu sinsi ve düşmanca diye niteleyen Trump, Dünyanın Çin i esir almasına asla izin veremeyiz ifadesini kullandı.

ABD Başkanı, bu tutuma karşılık 1 Kasım dan itibaren Çin e yüzde 100 ek gümrük tarifesi uygulayacaklarını, ayrıca tüm kritik yazılımların ihracatını durduracaklarını bildirdi.

Trump, başta Şi ile ay sonunda APEC Zirvesi nde yapacakları görüşmenin bu şartlarda anlamlı olmadığını belirterek görüşmeyi iptal edeceğinin sinyalini verse de daha sonra yaptığı açıklamada görüşmeye açık kapı bıraktı.

ŞİRKETLERE YAPTIRIMLAR Çin Ticaret Bakanlığı, 10 Eylül de aralarında dronsavar teknolojileri geliştiren firmaların bulunduğu ABD ve Kanada dan 14 şirket ve kuruluşa Çin in güvenliği ve kalkınma çıkarları aleyhine faaliyet yürüttükleri gerekçesiyle yaptırım uygulayacağını bildirdi.

Bu şirket ve kuruluşların, Tayvan ile askeri-teknik işbirliğine girerek Çin i karalayan beyanlarda bulunarak, yabancı ülkelerin Çinli şirketlere baskı uygulamasına yardım ederek, Çin in egemenliğine, güvenliğine ve kalkınma çıkarlarına zarar verdiğini savunan Pekin yönetimi, bunları güvenilmez varlık listesine aldı. Çin, daha önce de ABD nin Çinli şirketleri ulusal güvenlik gerekçesiyle hedef alan yaptırımlarına karşılık savunma sanayisi başta olmak üzere çok sayıda Amerikan şirketine benzer gerekçelerle yaptırımlar uygulamıştı.

QUALCOMM A SORUŞTURMA Aynı gün Çin Devlet Piyasa Düzenleme İdaresi, ABD li çip üreticisi Qualcomm hakkında anti-tekel soruşturmasının başlatıldığını açıkladı.

Soruşturmada Qualcomm un, İsrailli otomobil çipleri ve iletişim çözümleri geliştiricisi Autotalks u devralma sürecinin, Çin in tekelleşme karşıtı düzenlemelerini ihlal edip etmediğinin inceleneceği belirtildi. Ürettiği Snapdragon mobil cihaz çipleriyle tanınan ve gelirinin yüzde 46 sını dünyanın en büyük akıllı telefon pazarı Çin den sağlayan Qualcomm, Nvidia nın ardından Çin de anti-tekel soruşturması başlatılan ikinci ABD li çip üreticisi oldu.

Nvidia hakkında 9 Aralık 2024 te başlatılan soruşturmada da şirketin 2019 da satın aldığı İsrailli ağ bağlantı ürünleri ve çözümleri geliştiricisi Mellanox u devralma süreci inceleme konusu yapılmıştı.

Yürütülen soruşturmanın ardından 15 Eylül de Nvidia nın, Çin hükümetinin devir işlemine verilen onayın şartlarına aykırı davrandığının belirlendiği, bu yüzden şirket hakkındaki anti-tekel soruşturmasının derinleştirileceği duyurulmuştu. ÇİP SAVAŞI ABD de önceki Başkan Joe Biden ın liderliğindeki hükümet, ulusal güvenliği tehdit edebilecek kilit teknolojilerin transferini önlemeyi, Çin ile rekabet stratejisinin merkezine koymuştu.

Biden ın onayıyla 10 Ağustos 2022 de yürürlüğe giren Çip ve Bilim Yasası, Çinli üreticilerin ileri çip teknolojilerine erişimine getirdiği kısıtlamalarla Washington ın, Çin in bu sektördeki teknolojik kabiliyetine set çekme niyetini açık etmişti.

ABD Ticaret Bakanlığına bağlı Sanayi ve Güvenlik Bürosu (BIS), 7 Ekim 2022 de aralarında Çin in en büyük hafıza çipi üreticisi Yangzte Memory Technologies ve en büyük yarı iletken donanım üreticisi Naura Technology Group un bulunduğu 31 şirket ve kurumun İhracat Kontrol Listesi ne alındığını bildirmişti. Öte yandan Biden, ihracat kısıtlamalarına ek olarak, 10 Ağustos 2023 te Çip ve Bilim Yasası nın kabulünün yıl dönümünde imzaladığı Başkanlık kararnamesiyle, yarı iletkenler ve mikro-elektronik, kuantum bilgi teknolojileri ile yapay zeka sistemlerinin olduğu üç kritik teknoloji alanında Amerikan şirketlerinin Çin de girişim sermayesi ve hisse ortaklığı yatırımları yapmasına kısıtlama getirmişti.

Biden yönetimi, son olarak 2 Aralık 2024 te 24 tür çip üretim donanımı ile yarı iletkenlerin geliştirilmesinde kullanılan 3 kategorideki yazılıma Çin e ihracat kısıtlaması getirildiğini bildirmişti.

Biden ın ardından bu yılın başında yeniden iktidara gelen Trump yönetimi, Biden yönetiminin Çin e yönelik çip kısıtlamalarını korumuş, öte yandan yapay zeka çiplerinin ihracatına kontrol getirmiş, çip tasarımında kullanılan yazılımların Çin e satışını durdurmuştu.

TARİFE RESTLEŞMESİ ABD Başkanı Trump ın bu yılın başında yeniden göreve gelmesinin ardından uyguladığı tarife politikasıyla küresel ticareti ülkesi lehine yeniden biçimlendirme çabaları da iki ülke arasındaki ekonomik ve ticari gerilimleri tırmandırıcı etki yaratıyor.

Trump, 2 Nisan da aralarında Çin in de olduğu ticaret ortaklarına ek gümrük vergileri açıklamıştı. Çin in karşılık vermesiyle iki ülke arasında başlayan tarife restleşmesi sonunda ABD, Çin e uyguladığı tarifeyi yüzde 145 e, Çin de ABD ye uyguladığı tarifeyi yüzde 125 e çıkarmıştı.

Tırmanan ticari gerilim sonrasında ABD li ve Çinli yetkililer, 10-11 Mayıs ta tarife müzakereleri için İsviçre nin Cenevre kentinde bir araya gelerek gümrük vergilerini 90 gün karşılıklı düşürme kararı almıştı.

Görüşmenin ardından 14 Mayıs itibarıyla ABD nin, Çin mallarına uyguladığı gümrük vergisini 90 gün için yüzde 145 ten 30 a, Çin in de ABD mallarına uyguladığı vergiyi yüzde 125 ten 10 a düşürmesi kararlaştırılmıştı.

İki ülke heyetleri, müzakerelerin ikinci turu için 9-10 Haziran da İngiltere nin başkenti Londra da bir araya gelerek önceki görüşmelerde varılan mutabakatın uygulanmasına yönelik tedbirlerin çerçevesi konusunda anlaşmaya vardıklarını duyurmuştu.

Heyetler, 28-29 Temmuz da da İsveç in Stockholm şehrinde yürüttükleri üçüncü tur müzakerelerde tarifeler konusunda varılan geçici uzlaşmanın 12 Ağustos tan itibaren 90 gün daha uzatılması konusunda anlaşmıştı.

En son 14-15 Eylül de İspanya nın başkenti Madrid’de müzakere yürüten heyetlerin, geçici uzlaşmanın süresinin dolacağı 10 Kasım öncesinde yeniden bir araya gelmesi bekleniyor.